Analityka bezpieczeństwa. Jak powstał raport o bezpieczeństwie Polski?

Dzisiaj kilka uwag o procesie pisania raportu "Bezpieczeństwo Polski po szczycie NATO w Madrycie". Podczas spotkań otrzymałem parę pytań, jak długo ów tekst powstawał. Ludzie niekiedy myślą, że napisanie tekstu to tylko kwestia kilku dni lub może dwóch tygodni? Istotnie, bywa, że takie krótkie teksty są promowane, ale uważam, że nie można nazwać ich raportami. Raporty są bowiem raportami "z czegoś", czyli z badań. Natomiast luźno napisane opinie to po prostu... opinie, względnie komentarze, policy papers lub analizy. Pomyślałem zatem, że podzielę się kilkoma detalami warsztatowymi analityki bezpieczeństwa w praktyce.

Zawsze zaczyna się od pomysłu i jego pisemnego ujęcia. Potem następuje zbieranie danych zastanych i określenie luki wiedzy, którą chce się wypełnić swoją pracą. Następnie projektuje się plan działań, potrzebną dokumentację i wyznacza oczekiwane cele i efekty. To wszystko można nazwać teorią - cały ten design projektu, ocenę stanu wiedzy i dobór sposobu myślenia o tym, co dalej. Teoria jest niezbędna. Kto twierdzi inaczej, ten kłamie lub nie wie, co robi. Nawet prosty opis wydarzeń wynika z działania umysłu i naszej wizji świata (porządkowanie treści, wybór języka, zaangażowanie pamięci, wspomnień, wiedzy własnej, schematy łączenia wydarzeń itd.). Potem przychodzi praktyka - czyli konfrontacja zasobów teorii z bieżącą rzeczywistością czasoprzestrzenną, co trwa aż do końca procesu.

Ogólny układ badań objął najpierw studia teoretyczne (stan wiedzy, stan badań, raporty konkurencji, publikacje, analizy, a także wiedza własna i zasoby zebrane przez lata). Ich efektem było przygotowanie teoretycznej części raportu i stworzenie podbudowy naukowej do badań empirycznych. Następne w kolejności badania empiryczne zawierały: 

(1) etap przygotowawczy (opracowanie dokumentacji do badań, kontakt z respondentami), 

(2) etap realizacji (wywiady, ankiety, notatki, autoryzacja, opracowanie, kodowanie i anonimizacja wypowiedzi, kategoryzacja); 

(3) etap końcowy prac nad raportem objął jego pisarskie ujęcie, ewaluację (recenzje i konsultacje), tłumaczenie na język angielski i prezentację efektów pracy na wydarzeniu konferencyjnym, zorganizowanym przez Instytut Sobieskiego dzięki środkom MSZ w Wilanowie. 

ETAP 1 PRZYGOTOWANIA

W ramach przygotowań merytorycznych do realizacji raportu wykonano: (1) analizę rynku publikacji i ekspertyz w krajach NATO, (2) analizę krytyczną raportów w obszarze bezpieczeństwa tzw. wschodniej flanki NATO, wykonanych przez główne zachodnie think tanks po 2014 roku (pierwsza agresja Rosji na Ukrainę), (3) zebranie materiałów analitycznych i stworzenie baz wiedzy na temat sytuacji bezpieczeństwa w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, (4) dokumentację obserwacji przygotowań oraz przebiegu szczytu NATO w Madrycie wraz z wnioskami i komentarzami dotyczącymi w szczególności państw tzw. wschodniej flanki NATO, (5) opracowano strukturę raportu własnego, (6) stworzenie bazy wiedzy w obszarze tematycznym pozycji międzynarodowej i bezpieczeństwa Polski (baza źródłowa dla teoretycznej części raportu).

ETAP 2 REALIZACJA BADAŃ

Analiza teoretyczna (głównie kwiecień-sierpień 2022) obejmowała: studia nad pozycją Polski i regionu w okresie nowożytnym i nowoczesnym, studia nad terminologią z obszaru stosunków międzynarodowych, opracowanie głównych stanowisk politycznych wobec polityki zagranicznej Polski, opracowanie stanowisk wyrażonych w raportach analitycznych różnych think tanks z okresu 2014-2022, wybór własnego stanowiska teoretycznego (pragmatyzm, eklektyzm analityczny), opracowanie propozycji teoretycznych dla polityki państwa, opracowanie siatki pojęciowej i pytań do wywiadów.

Metody zbierania danych (głównie 25 sierpień - 25 wrzesień 2022) obejmowały: opracowanie scenariuszy wywiadów, przygotowanie listy ekspertów do wywiadu lub ankiety, opracowanie kwestionariuszy wywiadu, opracowanie kwestionariuszy ankiet, opracowanie zapytania i zwięzłego opisu projektu do kontaktów z respondentami, określenie dostępności ekspertów, utworzenie kalendarza prac, przeprowadzenie wywiadów/ankiet eksperckich (łącznie udało się 31, w raporcie wykorzystano 29, gdyż 2 autoryzowane wypowiedzi dotarły dopiero po 5 października; proporcja przeprowadzonych wywiadów i ankiet wynosiła mniej więcej 50/50). Dobór ekspertów do badania oparto na kilku wymogach, jakimi były: co najmniej 5 letnie doświadczenie w analizie polityki bezpieczeństwa (zwykle ponad 10 lat), posiadanie publikacji eksperckich w tym obszarze, bieżąca aktywność medialna dotycząca problematyki raportu tj. pełnienie roli liderów opinii publicznej. Eksperci udzielili łącznie 236 wypowiedzi na tematy związane z polityką bezpieczeństwa RP. Ich wypowiedzi skategoryzowano, przypisano do wybranych wątków badawczych i poddano autoryzacji.

Metody interpretacji danych obejmowały (głównie 10 wrzesień – 2 październik 2022): opracowanie notatek ze spotkań z ekspertami i przeprowadzenie procesu autoryzacji dla każdego respondenta odbywającego wywiad na żywo, kodowanie teoretyczne i tematyczne (9 sekcji dla 9 pytań badawczych dla 9 podrozdziałów raportu), analiza treści i narracji wypowiedzi respondentów – kategoryzacja i uogólnienie twierdzeń z poszczególnych grup wypowiedzi, dobór cytowań przykładowych wypowiedzi do poszczególnych podrozdziałów raportu celem publikacji, analiza treści recenzji raportu i wprowadzenie potrzebnych zmian.

Proces badawczy i etapy przygotowania raportu (przykład raportu T. Pawłuszko, Bezpieczeństwo Polski po szczycie NATO w Madrycie, Instytut Sobieskiego, Warszawa 2022).

ETAP 3: KOŃCOWY - PREZENTACJA I WNIOSKI

Podsumowując, etap teoretyczny prac trwał około kwartału (kwiecień – początek sierpnia 2022), a etap empiryczny nieco krócej, z uwagi na ograniczony czas ekspertów i zespołu badawczego (szczyt NATO odbył się pod koniec czerwca, w lipcu i sierpniu był ograniczony dostęp do ekspertów, badania realizowano więc głównie we wrześniu, gdyż termin prezentacji raportu wyznaczono na drugą połowę października). Z uwagi na ograniczony czas i środki finalna treść finalna raportu dotyczyła priorytetów polskiej polityki bezpieczeństwa na tzw. wschodniej flance NATO. W mniejszym stopniu uwzględniono problemy innych państw regionu, co zakładano w styczniu 2022, przygotowując ramy projektu - jeszcze przed wybuchem wojny (w rezultacie nie prowadzono badań poza granicami Polski, uwzględniono jednak udział ekspertów zagranicznych oraz dyplomatów z państw sojuszniczych w konferencji i przekazano im raport). Badanie opinii w ośrodkach eksperckich państw tzw. wschodniej flanki NATO zasługuje w kontekście trwającej wojny - na osobne opracowanie.