Renesans geopolityki w Polsce - przyczyny i skutki

W dniu 16 września wziąłem udział w 21. konferencji w Collegium Polonicum w panelu poświęconym problemom Europy Wschodniej. Dziś kilka słów o moim wystąpieniu, które dotyczyło renesansu idei geopolitycznych w polskiej debacie eksperckiej. Wypowiadałem się o tym już kilkakrotnie i ten krótki wykład zebrał dotychczasowe uwagi w jednym miejscu. Postaram się przedstawić te idee w formie 10 punktów.

1. Jakie pytania należy postawić? Myślę, że przede wszystkim na czym polega renesans geopolityki w Polsce oraz jakie są tego przyczyny i skutki?

2. Jak to ująć? Wybrałem cztery perspektywy. Po pierwsze - jakie idee konstruują geopolitykę? Po drugie - jakie jest miejsce geopolityki w strukturze wiedzy o świecie? Po trzecie - jaki rodzaj wiedzy tworzy geopolityka i kto z tego korzysta? Po czwarte - jak wygląda analiza SWOT tej gałęzi wiedzy?

3. Instytucjonalizacja geopolityki. Powyżej widzimy modelowy proces powstawania środowisk eksperckich. Jest on oczywiście uproszczeniem, ale myślę, że podobny proces przeszła w Polsce szkoła geopolityczna. Od wiedzy tajemnej i wyśmiewanej do wiedzy obecnej na każdym portalu informacyjnym. Termin geopolityka zaczął wypierać „dyplomację” i „stosunki międzynarodowe” w mediach, polityce i w wojsku. Pojawiły się think tanki i firmy o profilu geopolitical intelligence.

4. Jaka geopolityka? W związku ze znanym podziałem geopolitykę można postrzegać jako (1) naukę, (2) metodę badań, (3) myśl lub (4) doktrynę polityczną. Istnieje jednak ryzyko mylenia dwóch pierwszych z dwoma ostatnimi. Wtedy pod pozorem nauki dochodzi do ideologizacji przekazu i manipulacji jego odbiorcami. Temu ryzyku podlega geopolityka w Polsce. Kolejnym ryzykiem jest penetracja naszych środowisk eksperckich przez służby państw obcych pod szyldem geopolityki. Szczególnym zagrożeniem jest popularyzacja geopolityki w stylu rosyjskim (ideologia, doktryna ekspansji państwa) pod szyldem amerykańskim (ubranej w think tanks, media, portale eksperckie). 

5. Przyczyny popularności geopolityki. Wymienię trzy kluczowe. Po pierwsze - abdykacja politologów i geografów z problematyki międzynarodowej wytworzyła dużą lukę wiedzy i zapotrzebowanie społeczne na jej uzupełnienie. Po drugie - skuteczne używanie chwytliwych nazw i social mediów. Po trzecie - podatność władz i mediów na uproszczony dyskurs geopolityczny. W efekcie dochodzi do mylenia faktów i opinii - i niszczenia debaty publicznej oraz jej alienacji względem realiów.

6. Skutki popularności geopolityki. Jest tu wiele możliwości, więc wymienię tylko kilka z nich. Skutkiem dobrym jest popularyzacja wiedzy o świecie, a skutkiem złym - jej wulgaryzacja. Może to doprowadzić do zepsucia dyskursu, a w efekcie ogłupienia (!) elit państwowych w kwestii strategicznych interesów i pozycji państwa polskiego w stosunkach międzynarodowych. Ponadto, skutkiem, który sam postuluję od jakiegoś czasu jest unaukowienie geopolityki. Warto wykorzystać energię i zainteresowanie społeczne tą tematyką dla budowy polskiej szkoły studiów strategicznych.

7. Jak unaukowić geopolitykę? Wykorzystajmy sprawdzone wzory francuskie i amerykańskie, które doprowadziły do przywrócenia roli geopolityki w debacie publicznej. Odbudowano język geopolityki i powiązano go świadomie z realizmem politycznym. Ponadto, uwzględniono terminologię socjologii i tak powstała geopolityka krytyczna, która bada przestrzenie (ideowa, medialna, cyberprzestrzeń) i relacje społeczne na tych przestrzeniach, zamiast skupiać się na geografii fizycznej. Świetnie to rozumiał największy współczesny polsko-amerykański strateg polityki: Zbigniew Brzeziński (książki: Wielka Szachownica z 1997, Strategiczna wizja z 2012 i wiele innych). Tak zrekonstruowana geopolityka trafia do mediów, marketingu / nation brandingu, dyplomacji, think tanków i kosultingu. I to działa. 

8. Dwa scenariusze dla geopolityki. Pierwszy jest progresywny, a drugi regresywny. W scenariuszu pro dojdzie do unaukowienia geopolityki, popularyzacji tej wiedzy i wzrostu jej użyteczności dla praktyki. Finalnie Polska może stać się jednym ze światowych liderów refleksji geopolitycznej nt. zmian globalnych. W scenariuszu regresywnym geopolityka stanie się publicystyką, dojdzie do jej dalszej wulgaryzacji i ideologizacji, a finalnie wyhodujemy sobie wsobny i banalny nacjonalizm, ograniczony i podatny na działania obcych służb. 

9. Geopolityka przyszłości. Przyszłością refleksji geopolitycznej należy uczynić poważne problemy społeczne i znaleźć rzetelny język do ich opisu i wyjaśniania. Do takich problemów należą: kontrola nad cyberprzestrzenią, dezinformacja, style życia, imaginaria społeczne, kradzieże danych, konflikty regionalne na tle rozmaitych zasobów materialnych (surowce, woda) i niematerialnych (mity polityczne, religie), nowe narzędzia władzy i dominacji oraz powiązane z nimi mechanizmy manipulacji i wykluczania.

10. Zapowiedzi. Dziękuję uczonym z poznańskiego UAM i innych uczelni za wartościową dyskusję. Wkrótce ukaże się mój tekst w toruńskim Copernicus Journal of Political Studies na temat wpływu myślenia geopolitycznego na polskie inicjatywy międzynarodowe, takie jak Trójmorze (gospodarka) i B9 (obronność) - i co z tego wynika (jednocześnie występuje spadek znaczenia racjonalnego myślenia liberalnego, które promuje współpracę, organizacje międzynarodowe, negocjacje i budowanie instytucji). Dodam, że książka o polskiej geopolityce, dotycząca powyższych kwestii, ukaże się na wiosnę. Zapraszam też do współpracy osoby zainteresowane tematem.