Studia skandynawistyczne w Polsce

W lecie otrzymałem kilka zapytań odnośnie materiałów do studiowania problemów polityczno-ekonomicznych Europy Północnej. Aby ułatwić przegląd takiej literatury, postanowiłem napisać o tym tutaj. Powyższy przegląd nie jest w żadnym razie wyczerpujący (!), ale stanowi podstawę do rozwoju regularnych studiów nad tematyką nordycką. 

Dlaczego Skandynawia i po co?

Skandynawia staje się coraz częściej przedmiotem zainteresowań badaczy, studentów, publicystów, dziennikarzy, czy specjalistów z różnych branż biznesu. Przyczyn tego zainteresowania jest wiele. Są to nie tylko kraje Polsce sąsiedzkie, ale i najbogatsze państwa świata, z nowoczesnymi instytucjami publicznymi i firmami o zasięgu globalnym. Od wielu dekad społeczeństwa Skandynawii cieszą się dobrobytem, a ich kraje znajdują się w czołówkach rankingów innowacyjności i rozwoju społecznego (zob. np. tutaj). Pomimo, iż są to państwa niewielkie (w sensie liczby ludności) i geograficznie w zasadzie peryferyjne, wiele ich rozwiązań uważanych jest za wzorcowe w skali światowej. Często mówi się wręcz o modelu nordyckim lub skandynawskim w zakresie funkcjonowania państwa, relacji między polityką a gospodarką, w edukacji, w biznesie, zarządzaniu, czy nawet w sztuce, modzie i projektowaniu. Ważną rolę zaczyna pełnić także fakt, iż wielu mieszkańców Polski i Europy Środkowej migruje do Norwegii, Szwecji, Islandii i Danii w poszukiwaniu pracy i lepszych warunków życia. Wydaje się, że zainteresowanie Europą Północną będzie rosnąć. Niemal każdy z powyższych aspektów był już przedmiotem opracowania w Polsce, przybliżymy więc wybrane pozycje, odnosząc się w szczególności do literatury wydanej w XXI wieku.

Historia i gospodarka po skandynawsku

Większość współczesnych polskich prac poświęconych Skandynawii podejmuje temat historii tych państw. Jest to niezbędne dla ukazania kontekstu rozwoju tej części Europy. Ponadto, mimo względnej geograficznej bliskości, jest to w Europie Środkowej historia nieznana. Katalog skojarzeń związanych ze Skandynawami to zazwyczaj: wikingowie, "potop szwedzki", samochody Volvo, meble Ikea, telefony Nokia, ubrania Cubus czy stacje benzynowe Statoil. Prace historyczne ukazują tymczasem rozwój skandynawskich instytucji, w poszukiwaniu źródeł współczesnego sukcesu tego regionu w polityce i gospodarce światowej. Zob. poniżej.

Historię Skandynawii ukazują szczegółowo prace prof. Bernarda Piotrowskiego m. in. Tradycje jedności Skandynawii. Od mitu wikińskiego do idei nordyckiej oraz Integracja Skandynawii, obie publikacje wydane w 2006 roku w Poznaniu. Do poznańskich badaczy zajmujących się ideą historycznego fenomenu współpracy nordyckiej należą również Joanna Nowiak, autorka wydanej w 2001 roku pracy Współpraca nordycka. Wzór dobrej polityki oraz Wojciech Nowiak, autor obszernej monografii Nordycki model welfare state w realiach XXI wieku, opublikowanej niedawno, bo w 2011 roku. Wątek rozwoju nowoczesnych instytucji państwowych ("państwa dobrobytu") w Skandynawii został wprowadzony do Polski na początku lat 90. XX wieku, gdy wydawnictwo naukowe PWN opublikowało mały zbiór esejów zatytułowany Nordycki model demokracji i państwa dobrobytu pod redakcją Terje Steena Edvardsena i Bernta Hagtveta. Rozwój współpracy gospodarczej w Skandynawii zobrazowany został przez łódzkiego historyka gospodarki Rafała Materę w pracy Integracja ekonomiczna krajów nordyckich, wydanej w Toruniu w 2001 roku. Autor omawiając motywy integracji skandynawskiej odwołał się również do szkoły skandynawskich ekonomistów, takich jak Eli Filip Heckscher, Bertil Ohlin, czy Gunnar Myrdal. Warto zaznaczyć, że pierwszą polską próbę opisania skandynawskich studiów nad społeczną gospodarką rynkową była wydana jeszcze w latach 80. XX wieku monografia Józefa Nowickiego pt. Szkoła szwedzka w ekonomii politycznej.

Najnowszą pracą na polskim rynku wydawniczym, a podejmującą kwestię historii Skandynawii (czy szerzej również - "Europy Bąłtyckiej") jest paradoksalnie praca... najstarsza. Chodzi o wznowienie w 2014 roku zapomnianej już monografii pt. "Kwestia bałtycka", pióra słynnego historyka Władysława Konopczyńskiego, wydanej po raz pierwszy w 1947 roku. Obecne wydanie, przygotowane przez Ośrodek Myśli Politycznej w Krakowie, zawiera również niepublikowane fragmenty, nie dopuszczone do druku w latach 40. Inną wartościową monografią historyczną, sięgającą w przeszłość Europy Bałtyckiej, jest pomnikowa praca prof. Mariana Małowista wznowiona w PWN w 2006 roku pt. Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku, w której autor ukazał rozchodzące się drogi gospodarek Europy Zachodniej i Europy Wschodniej w okresie późnego średniowiecza. Spora część pracy poświęcona jest rywalizacji Morzu Bałtyckim. Z prac Małowista (zob. fascynująca biografia "Małowist. Historyk z Ligi Mistrzów") korzystali wielcy uczeni światowi, tacy jak Richard Pipes czy Immanuel Wallerstein.

Władza w Skandynawii

Instytucje ustrojowe w Europie Północnej badane są w Polsce od wielu lat. Jednym z pionierów takich badań był prof. Marian Grzybowski, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, autor opracowań poświęconych konstytucjonalizmowi państw nordyckich. Przykładami są jego monografie Ustroje państw Europy Północnej czy Systemy konstytucyjne państw skandynawskich, wydane odpowiednio w 2006 i 2010 roku. W Szkole Głównej Handlowej badania nad ustrojami Norwegii i Finlandii, a ostatnio również Islandii, podejmował prof. Joachim Osiński, którego liczne prace ustrojoznawcze publikowała m. in. Biblioteka Sejmowa (zob. katalog). Komplementarne wobec badań systemów konstytucyjnych badania nad systemami partyjnymi w Skandynawii opublikował w Gdańsku prof. Andrzej Kubka, którego praca pt. Partie polityczne i systemy partyjne Szwecji, Norwegii i Danii na przełomie XX i XXI wieku ukazała się w 2009 roku. Wcześniej autor ten opublikował pracę na temat podziałów socjopolitycznych w Norwegii w ostatnim ćwierćwieczu XX wieku (zob. tutaj). Wątek historii emigracji polskiej do Danii podjął natomiast prof. Edward Olszewski.

Polityki szczegółowe

Prace poświęcone polityce bezpieczeństwa państw skandynawskich (zwłaszcza Norwegii) i zagadnieniu neutralności w stosunkach międzynarodowych publikował w latach 90. Jarosław Gryz, profesor Akademii Obrony Narodowej. Kwestie te badała także dr Katarzyna Dośpiał-Borysiak z Uniwersytetu Łódzkiego, publikując w latach 2006-2007 dwie monografie: Politykę Szwecji i Finlandii w regionie Morza Bałtyckiego oraz książkę Państwa nordyckie a Unia Europejska.  Problemy współpracy bałtyckiej są również przedmiotem zainteresowania dr Joanny Grzeli, autorki pracy pt. Teoria i praktyka współpracy regionalnej na przykładzie Regionu Morza Bałtyckiego.

Problematykę integracji Szwecji w strukturach Unii Europejskiej podjął również w 2002 roku prof. Ryszard M. Czarny, który rozpoczął budowę środowiska skandynawistycznego na Akademii Świętokrzyskiej (obecnie Uniwersytet Jana Kochanowskiego). Owocem tych prac była seria Scandinavium, zbierająca prace poświęcone problemom Europy Północnej m. in. Dylematom energetycznym państw regionu nordyckiego (R.M. Czarny) oraz Wymiarowi Północnemu Unii Europejskiej (M. Tomala, R.M. Czarny) (obie pozycje wydane w 2009 roku). Innym efektem tych zainteresowań badawczych było powołanie Katedry Krajów Europy Północnej UJK, która obok dwóch Katedr Skandynawistyki obecnych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza i Uniwersytecie Gdańskim, podejmuje tą problematykę w sposób systematyczny. Wsparciem KKEP UJK jest powołana na przełomie 2013/2014 roku Kolekcja Nordycka, gromadząca wielojęzyczne zbiory poświęcone państwom nordyckim (zasoby biblioteki można przejrzeć tutaj). 

Oprócz jednostek uniwersyteckich funkcjonuje od niedawna również warszawski think tank Norden Centrum, założony przez prof. Włodzimierza Anioła, autora m. in. wydanej w 2013 roku książki Szlak Norden. Modernizacja po skandynawsku. Do problemów postrzegania nowoczesności w perspektywie nordyckiej nawiązuje też seria publikacji w Gdańsku pt. Nowocześni i postępowi. Cywilizacyjny wymiar Skandynawii z polskiej perspektywy, wydawana pod redakcją prof. Kazimierza Musiała. Ważnym punktem odniesienia dla tekstów na ten temat jest tłumaczenie pracy Manuela Castellsa i Pekki Himanena pt. Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu, objaśniającej fenomen rozwoju cywilizacyjnego Finlandii i sukcesu koncernu Nokia na przełomie stuleci.

W ciągu ostatniego pięciolecia ukazało się również kilka pozycji, poświęconych szczegółowym aspektom społeczeństw skandynawskich. Na Uniwersytecie Jagiellońskim istotną pracę dotyczącą polityki migracyjnej Szwecji opublikowała prof. Monika Banaś, na Uniwersytecie Gdańskim powstała natomiast praca Uniwersytet na miarę swego czasu : transformacja społeczna w dobie postindustrialnej a zmiany w szkolnictwie wyższym krajów nordyckich autorstwa wspomnianego Kazimierza Musiała. Książka podejmuje pionierski wątek rozwoju systemu edukacji wyższej w Skandynawii. Kwestie polityki bezpieczeństwa państw nordyckich rozwija w Ośrodku Studiów Wschodnich p. Justyna Gotkowska (zob. publikacje). Interesującą pracę o skandynawskim stylu zarządzania firmą opublikowała dr Katarzyna Bachnik ze Szkoły Głównej Handlowej.

Europa Północna wobec Arktyki

Ostatnich kilka lat badań nad Europą Północną w Polsce zaowocowało podjęciem problematyki znaczenia Arktyki w stosunkach międzynarodowych. Sztandarową polską pracą zbiorową w tym zakresie jest powstała w Lublinie pod red. dr Michała Łuszczuka książka Arktyka na początku XXI wieku. Między współpracą a rywalizacją. Praca jest wspólnym wysiłkiem kilku polskich środowisk naukowych. Nieco wcześniej, bo w 2012 roku, na Uniwersytecie Jana Kochanowskiego ukazała się anglojęzyczna praca zbiorowa The Northern Spaces. Contemporary Issues, którą pobrać można tutaj. Równolegle prof. Krzysztof Kubiak opublikował interesującą monografię Interesy i spory państw w Arktyce w pierwszych dekadach XXI wieku. Książka prof. Kubiaka jest rozwinięciem wcześniejszej pracy z 2009 roku i stanowi najbardziej szczegółowe kompendium wiedzy na temat współpracy i konfliktów międzypaństwowych w regionie Arktyki i mórz oblewających Europę od Północy. Najnowszą publikacją w dziedzinie studiów nordycko-arktycznych jest praca prof. Ryszarda M. Czarnego High North. Między geografią a polityką, opublikowana w 2014 roku w języku polskim i angielskim (przygotowywane jest jej kolejne wydanie w międzynarodowym wydawnictwie Springer). 

Perspektywy

Organizacja corocznych konferencji poświęconych problematyce nordyckiej i arktycznej sprzyja zacieśnianiu współpracy i rozwojowi badań nad Europą Północną i Arktyką (przy czym problematyka arktyczna interesuje również amerykanistów, kanadystów i rosjoznawców). W roku 2012 powstał Zespół Nauk Społecznych i Historii Polskich Badań Polarnych przy Komitecie Badań Polarnych PAN, który pozwolił "policzyć" liczbę osób zawodowo zajmujących się kwestią Arktyki. W tym samym roku dr Michał Łuszczuk otrzymał pierwszy w kraju grant post-doktorski NCN na prowadzenie badań w tym obszarze (Ewolucja ról uczestników stosunków międzynarodowych w regionie Arktyki). W toku prac są kolejne publikacje poświęcone polityce neutralności Szwecji, kwestii statusu międzynarodowego Grenlandii, problemów państwa dobrobytu, analiza polityk państw w Arktyce przy wykorzystaniu teorii ról czy badania polityki zagranicznej państw skandynawskich. Same tylko kieleckie środowisko - znane mi bliżej jako otoczenie zawodowe - przygotowuje obecnie dwa tomy studiów i materiałów poświęconych Europie Północnej i Arktyce, oba ukażą się w 2014 roku.

Należy jeszcze zwrócić uwagę na fakt, że liczne kwestie szczegółowe podejmowane były w Polsce na łamach prasy i periodyków naukowych takich jak Stosunki Międzynarodowe-International Relations, czy Sprawy Międzynarodowe. Wydaje się, że rozwój i instytucjonalizacja środowiska zajmującego się ważnym z perspektywy Polski obszarem Europy Północnej będzie postępować. Jej wsparciem i potencjalnym efektem z pewnością będą granty, współpraca międzynarodowa i wzrost publikacji w języku angielskim.